پروژه مقاله تحقیقی در مورد سبک هندی تحت pdf دارای 83 صفحه می باشد و دارای تنظیمات و فهرست کامل در microsoft word می باشد و آماده پرینت یا چاپ است
فایل ورد پروژه مقاله تحقیقی در مورد سبک هندی تحت pdf کاملا فرمت بندی و تنظیم شده در استاندارد دانشگاه و مراکز دولتی می باشد.
این پروژه توسط مرکز مرکز پروژه های دانشجویی آماده و تنظیم شده است
توجه : توضیحات زیر بخشی از متن اصلی می باشد که بدون قالب و فرمت بندی کپی شده است
بخشی از فهرست مطالب پروژه پروژه مقاله تحقیقی در مورد سبک هندی تحت pdf
تحقیقی در مورد سبک هندی
سبک هندی :
صائب وشعراو
عوامل سازنده در اشعار صائب
1-انگیزه و تخیّل شاعر:
2-اجتماع:
3-اساطیر ونمادها
4-طبیعت:
شکل گیری غزل
درآمدی برآرایه هاو مضامین مختلف در شعر صائب
مضمون در دیوان صائب
صائب ، متأثر از مولوی و حافظ
مضامین اخلاقی
الف-مدارا با دشمن :
ب-ستایش فروتنی :
پ- نکوهش نخوت :
ت-ستایش خوشرویی :
ث-نکوهش حرص و هوس :
ج-نکوهش شهرت :
چ-ستایش خاموشی :
خ-ستایش قناعت :
صنایع معنوی
صور خیال و نقش آن در شعر صائب
تشبیه مفرد به مفرد :
تشبیه مفرد از نوع اضافه تشبیهی :
تشبیه مرکّب به مرکّب :
استعاره
استعاره مصرحه :
استعاره مکنیّه:
تمثیل
ارسال المثل
کنایه
پارادوکس یا« متناقض نما»
تناسب
تناسبات تلمیحی و تکراری:
ایهام تناسب
استخدام
غلو
تجسّم
حسن تعلیل
ابداع :
سبک هندی :
حکومت سلسله صفوی که جهان بینی شیعی داشتند از جمله عواملی است که باعث تغییر سبک شد. تغییر در تفکر وبیان از جمله عوامل مهمی است که موجب این دگرگونی می گردد.این تغییر مذهب است که موجب خلق عقاید نو می گردد
« بدیهی است که تطوّرات و تحولات ادبی به ناگهان صورت نمی گیرد و زمانی دراز لازم است تا روش فکر تغییر پذیرد و طریق تازه ای در سخنوری معمول گردد. سبک هندی نیز از مدت ها پیش یعنی از اوایل قرن هشتم مقدماتش در هند ظاهر گردید و شعرایی از قبیل امیر خسرو دهلوی به ساختن مضامین تازه و استعمال لغات و ترکیبات خاصی شروع کردند. پس از آن نیز هر که در سخنوری دستی داشت اختراع تازه ای نمود و مضمون جدیدی به دست آورد و شیوه نوینی به کار بست تا به تدریج سبک مخصوصی که با شیوه قدما و سخنوران سلف مباینت* داشت معمول گردید.»(دریا گشت، 1371،ص402، 403)
از آنجایی که در این دوره، پادشاهان سرزمین هند به شاعران توجّه خاصی داشتند وصله های فراوانی به آنان می‌دادند، این امر باعث شد تا توجه شاعران به سرزمین هند معطوف گردد. زیرا در آن زمان دولت صفویه به نوعی نسبت به شاعران و به خصوص مدیحه سرایی های آنان بی توجهی نشان می داد. دقت و نازک خیالی موجود در شعر شاعران آن دیار، نا خود آگاه این شاعران را نیز به سوی نکته سنجی و خیال پردازی های شاعرانه ای می‌کشاند که باعث پیچیدگی در شعر می شد. این نوع نازک خیالی ها در شعر شاعرانی چون بیدل دهلوی به اوج خود می رسد
ابته باید گفت که شاعران سبک هندی دو گونه اند :یکی بزرگانی چون صائب وکلیم که رابطه تشبیهی بین مصراع معقول و محسوس ،معتدل ولطیف است ودیگری افرادی چون بیدل وقدسی که به آنان خیال بند ورهروان طرز خیال می گویند که معمولاً رابطه دو مصراع آنان دشوار و در زبان سهل انگارند
دقّت شاعر سبک هندی درآوردن مضامین نو با پیچیدگی ها و صنایع شعری فراوان، باعث می شد شاعر سبک هندی بیشتر از آن که به سرودن یک الهام شاعرانه بپردازد، به هنرنمایی در مورد شعر پردازی خود توجّه کند. از این رو باید گفت که شعر شاعران سبک هندی بیشتر نتیجه یک کوشش شاعرانه است تا جوشش درونی
امّا آنچه که مسأله را برای ما دشوار می کند، فراوانی ابیات عارفانه وعاشقانه در شعر سبک هندی است که به نوعی برگرفته از شعر سبک عراقی می باشد و این سؤال را در ذهن پدید می آورد که آیا این شعر جنبه های عرفانی عمیق را هم که نتیجه سیر وسلوک معنوی شاعر است دارد یا نه؟
شاعران سبک هندی همواره به مضمون سازی و نکته بینی و ترکیب سازی شهرت داشته اند. اما با دقت در آثارشان می توان مشاهده کرد که در عین مضمون سازی، بسیاری از اندیشه های شعرایی چون خواجه حافظ شیرازی، مولانا و دیگر شاعران را نیز تکرار می کنند اما این تکرار ها به گونه ای در شعر و در لابه لای تمثیل ها و کنایات و دیگر صنایع شعری قرار گرفته که به راحتی دیده نمی شود
گره خوردگی عشق و عرفان و اندیشه های مادی گرایانه، ابتدا این سؤال را در ذهن پدید می آورد که این تکرارها به چه دلیل صورت گرفته؟ آیا صرفاً یک تقلید کورکورانه است؟ آیا یک نوع نمایش مهارت شعر گویی است، یا این که تنها گاهی اوقات شاعر از زندگی زمینی کناره می گرفته و مضامین عارفانه را پناه خود ساخته است؟ در جواب باید گفت شاعر نسبت به هیچکدام از این موضوعات بی توجه نیست. او به دنبال چیزی است که نو و کامل و مطابق با پسند زمانه، دیر یاب و غریب باشد. پس این مسأله را نمی توان از عیوب شعر سبک هندی شمرد؛ اما از لحاظ هماهنگی با شعر دوران، اندکی مشکل ساز است، زیرا که شعر هر دوره یک سری ویژگی های خاص خود را دارد که بازگشتن به آن نه تنها زیبا نیست، بلکه شعر را نامقبول می کند. این نوع آمیختگی مضامین را در شعر این دوره، باید از ویژگی های سبک هندی دانست. اما از این جنبه که کلمات موجود در شعر شاعران دیگر تکرار می شود، از عیوب بارز این سبک است
از آنجایی که در این دوران قشر تحصیل کرده، چندان میلی به شعر سرایی نداشتند و کسانی هم که میل اندکی داشتند به صورت جدّی به شعر و شاعری نمی پرداختند، شعر اندک اندک به بازار و عامه مردم راه یافت. همین امر منجر به نزدیک شدن شعر به احساس و خیال مردم عامی شد و شعر را مملو از تعابیر عامیانه کرد. در این دوره به ندرت امکان داشت که شاعران به دربار پادشاهان وقت راه یابند و بیشتر آنها صاحبان حرفه های بازاری بودند و این انتقال شعر به میان مردم عادی، نه تنها شعر را به انحطاط نکشاند بلکه از لحاظ استفاده از لغات و تعبیرات عامیانه، وارد مسیر تازه ای کرد
هر چند در این دوره قالب های شعری چون قصیده، مثنوی و غزل مورد استفاده است اما آنچه که مورد توجه و مقبول شعراست، تک بیتی های از هم گسسته است که حتی در قالب هایی چون غزل، با هم ارتباط چندانی ندارند و هر کدام برای خود یک مفهوم مجزا و یا یک پند اخلاقی رادر بر دارد
«ساختار بیت هندی چنین است که در مصراعی، مطلب معقولی گفته شود یعنی شعاری مطرح شود ودر مصراعی دیگر با تمثیل یا رابطه لفْ و نشری متناظر یا تشبیه مرکب، آن رامحسوس کنند.همه هنر شاعر در این مصراع اخیر است، یعنی در مصراعی که باید معقول را محسوس کند و هرچه رابطه بین دو مصراع منسجم تر باشد، بیت دلنشین تر است» (خیالی خطیبی، 1385)
از آنجایی که شاعر سبک هندی شاعری پرگوست، تنوع اندیشه نیز در آثارش فراوان دیده می شود؛ این تنوع اندیشه و پرگویی او باعث تناقض گویی هایی شده که در دیوان صائب تبریزی فراوان دیده می شود. از جمله ویژگی های سبک هندی می توان به مواردی چون مشکل پسندی، میل به معنی تراشی، تعقید و ابهام ، ایجاز و استفاده فراوان از کنایه و تمثیل و اسلوب معادله اشاره کرد
مشکل پسندی شاعران این دوره را باید ریشه بسیاری از تعقیدات و پیچیدگی های شعر این عصر دانست. مشکل پسندی شاعران ، متعاقباً پیامدهایی را از لحاظ بیانی برای شعر به ارمغان آورده و موارد دیگری چون استفاده فراوان از صنایع لفظی و معنوی را در بر می گیرد
« پس یک مشخصه مهم سبک هندی این است که محصول اندیشه و عقل است. اندیشه و عقل فردی و شخصی، اما عامل جمعی و نا خود آگاه قومی ـ نژادی در آفرینش چنین شعری دخالت چندانی ندارد. شعر سبک هندی شعری فردی و تراژیک است.» (فتوحی،1385،ص43)
شاعران سبک هندی برای پذیرش یک شعر معیارهای خاصی در نظر داشتند که این معیارها در ابتدا تنها به عنوان خصوصیاتی بود که شعر آن دوره را از شعر عصر تیموری جدا می کرد، اما بعدها این خصوصیات چنان در مرکز توجه قرار گرفت که بیشتر توجه شاعر معطوف به آن ویژگی ها شد. مشکل پسندی و استفاده از ارسال المثلها و مضمون یابی های شاعران رفته رفته چنان در شعر این شعرا افزایش پیدا کرد که درک شعر را با مشکل مواجه کرد، زیرا که شعر به جای کمال یافتن به سمت تعقید و پیچیدگی می رفت
صائب وشعراو
صائب تبریزی یکی از شعرای نامدار سبک هندی است که می توان گفت این سبک را به کمال رسانده است ،شعر صائب نیز ویژگی تعقید و مشکل پسندی را داراست .از جمله ویژگی های بارز شعر سبک هندی که در اشعار صائب نمایان است، حالت تک بیتی یا افقی بودن اشعار وی است که به نوعی می خواهد مضامین مختلف را کاملاً فشرده در یک بیت به خواننده ارائه دهد و از آنجا که تنها راه این فشردگی استفاده از صنایع برای مختصر کردن لفظ است، درک مضمون شعر نیاز به اندکی مکث و تعمق بر معنی شعر دارد
کثرت مضامین در دیوان صائب آنقدر فراوان است که شاید نتوان تمام آن ها را بر شمرد. تکرار قافیه در شعرش بسیار دیده می شود و با وجود مضمون سازی، بسیاری از مضامین و لغات و تلمیحاتی که قبلاً شعرای دیگر به آن پرداخته اند را به نوعی دیگر وبا اندکی پیچیدگی استفاده کرده است
بررسی مضامین شعر صائب می تواند آینه تمام نمایی از وضعیت جامعه به ما ارائه دهد که چگونه عامه مردم به شعر روی آوردند و بدون هیچ گونه محدودیتی مضامینی را در شعر وارد کردند که وفور آن مضامین و اصطلاحات عامیانه تا آن زمان بی سابقه بوده است
این شاعر فکور باریک بین با دیدن اوضاع اجتماعی زمان خود، به بهانه تجارت راه دیار هند را در پیش می‌گیرد و در دربار پادشاهان هند به پرورش ذوق خود می پردازد و از صله های این امرا بهره مند می شود. به دلیل پرگویی هایی که صائب در زمینه شعری دارد، شاید رسیدن به محور اصلی اندیشه وی اندکی مشکل باشد، زیرا به خاطر این پرگویی ها مطالب یا ابیات متناقض در دیوانش فراوان دیده می شود. و با توجّه به این که وی در دربار پادشاهان نیز به سر می برده، مسأله مهارت شعری و هنرنمایی های شاعرانه بیشتر از محور فکری او حائز اهمیت بوده است . وی از نظر لفظی و معنوی در شعر به هر جنبهُ آن آگاه است و این گونه نیست که کاملاً آگاه از یکی و بیگانه با دیگری باشد
اما آنچه که کاملاً مشهود است، وی به معنی بیگانه علاقه فراوان دارد و تمام تلاش وی جهت آفرینش یک چیز نو و شگفت است
در غریبی ، آشنا از آشنا هرگز نیافت
لذّتی کز معنی بیگانه می یابیم ما
(ج1،غ262 ، ب2)
دکتر فتوحی در مورد لفظ و معنا در شعر صائب گفته اند: « در عصر رواج سبک هندی اغلب شاعران و ادیبان به « اصالت» معنا قائلند و از سخن صائب به وضوح بر می آید که وی با تکنیک ها و صنایع لفظی در شعر موافق نیست.» (فتوحی،1385،ص113).اما با مطالعه اشعار وی می بینیم که وی هم از جنبه لفظی و استفاده از صنایع لفظی (واج آرایی، جناس، انواع تکرار…)و هم به مضمون سازی و آوردن معانی بیگانه در شعر توجه دارد و همین بیگانه پسندی وی و مهارت وی در سرودن دیوانش، وی را جزء شاعران نامی دوران خود گنجانده است. خصیصه ای که اشعار شاعران عصر صفوی را از دوره های قبل متمایز می کند، همین پیچیده گویی های شعری است
صائب شاعری است که علاوه بر تأثیر و تأثر از شاعران زمان خود، از شعرای پیشین نیز تأثیر پذیرفته و « او بسیاری از غزل های برجسته شعرای مشهوری چون، مختاری، سنایی، عطار، انوری، مولانا، اوحدی، ظهیر، خواجو، سعدی، امیر خسرو دهلوی ، ملک ، عنوان، نوعی، تنها، وحید، فقیر; » را نظیره گویی و استقبال کرده است
(محمدی،1375، ص 36)
این آن غزل که مولوی روم گفته است
آمد بهار خّرم و نامد بهار ما
(ج1، غ767، ب10)
این جواب آن غزل صائب که اهلی گفته است
به فلک هر شب رسانم برق آه خویش را
(ج1، غ88، ب9)
صائب این آن غزل منصف وقت است که گفت
گـر نه آیینه شـوی، آیینــه دان کن خود را
(ج1، غ504، ب11)
و علاوه بر این نمونه ها، ابیات دیگری که در آنها عیناً از شاعران مختلف یاد کرده نیز به وفور یافت می شود
صائب در دیوان خود به ممد وحانی اشاره دارد که می توان از میان آنان به کسانی چون ظفرخان احسن و پدرش خواجه ابوالحسن تربتی، شاه صفی و شاه جهان ، نوّاب جعفر خان ، شاه عبّاس دوم، شاه سلیمان و; اشاره کرد. وی از جمله شعرایی است که مدام با خود طرح مسأله می کند و از زمین و زمان سخن می گوید، بیان این شاعر به گونه ای است که گاهی اوقات به جای بیان نتیجه نهایی فکر خود، روند فکری اش را نیز بیان می کند و می توان این را یکی از دلایل متناقض بودن مضامین شعرش دانست
زان نمی بندم لب خواهش که این چرخ خسیس
روزیـم را می بـُرد گــر بی دهن بیند مرا
(ج1، غ143، ب 5)
می دهد بی طلب مرا روزی
آن که کرده است بی اراده مرا
(ج1، غ849، ب6)
وی در میان شاعران عصر های پیشین به خواجه حافظ شیرازی ارادت ویژه ای داشته و همواره درمیان اشعارش به وی اشاره می کند. تخلص صائب در مقطع غزلیاتش درست همانند خواجه شیراز است. بسیاری از اصطلاحاتی که در دیوان حافظ وجود دارد در دیوان صائب نیز مکرراً دیده می شود
از آنجایی که دیوان صائب مجموعه ای بی نظیر از صنایع لفظی و معنوی است، در بخش های بعدی به نحوی کاملاً اختصاصی و همراه با نمونه هایی ناب به این صنایع پرداخته می شود، تا شاید گوشه ای از اعجاز وی را در کاربرد صنایع لفظی و معنوی به خوانندگان این رساله نمایانده شود
عوامل سازنده در اشعار صائب
«سرچشمه های القای شعر،آن گونه که برخی از شاعران خود برآورده اند،به منبع آسمانی و الهام غیبی محدود نمی شوند.بلکه هر یک از آنان،برحسب تربیت شاعرانه ای که داشتند،و یا به تناسب تأثیرگیری خود از عوامل و انگیزه های گونه گون،منابع دیگری را در کنار منبع الهام غیبی و یا در برابر آن و بدن توجه بدان ذکر نموده اند که در نیروی آفرینندگی آنها تأثیر قابل توجهی داشته است»(درگاهی،1377،ص92).از این رو به چند عامل تأثیر گذار بر کلام صائب اشاره می کنیم
1-انگیزه و تخیّل شاعر:
همانطور که می‌دانیم تخیّل یکی از عوامل مهم پدیدآورنده شعر سبک هندی است. آنچه که بر زبان جاری می‌شودابتدا در ذهن شکل می‌گیرد و در آن زمان است که شاعر با مهارت و شیوه‌های خاص خود آن را بر زبان جاری می‌کند.انگیزه شاعر در سرودن شعر نیز تأثیر فراوان دارد. زیرا انگیزه‌های مختلف شاعر است که موجب میشود در مقام مدح،پند و اندرز،روایت،تحذیر،تنبیه و ; برآید و شعرش را به عنوان پلی برای رسیدن به این مقاصد در نظر‌گیرد
2-اجتماع:
اجتماع را باید جزء مهمترین عوامل در ایجاد شعر صائب بدانیم. اجتماع بازاری و درباری را باید جزء عوامل تأثیرگذار در خلق مضامین مختلف در دیوان صائب دانست. زیرا بودن در دربار ،روابط با کسبه و حضور در مجالس شعرو قهوه‌خانه‌ها در ایجاد حس رقابت، به کمال رسیدن رسیدن و بهتر شدن وی تأثیر فراوان داشته است. در این اجتماعات است که شاعر با طبقات مختلف روبه‌رو میشود و کسب تجربه می‌کند و اندوخته‌های خود را در ابیاتی محکم و پند‌آموز برای عامه بازگو می‌کند
3-اساطیر ونمادها
یکی دیگر از عوامل شکل‌دهنده افکارواحساسات شاعر،شخصیت‌های تاریخی،داستان‌های قرآنی و شاعرانی از اعصار گذشته است که مورد توجه شاعر بوده و به نوعی شاعر را در خلق اشعارش برانگیخته است. تأثیر این داستان‌ها و شخصیت‌های تاریخی و عرفانی در اشعار صائب به خوبی نمایان است .شخصیت هایی چون خضر برای وی مظهر راهبر،یوسف نماد زیبایی،یعقوب مظهر تحمّل و دیگر داستان ها ونمادها که هر کدام برای او بیانگر یک ویژگی خاص است در شعرش تأثیر فراوان داشته است
4-طبیعت:
اگر بیش از نیمی از آثار هنری و شاهکارهای شعر فارسی را ملهم از طبیعت بدانیم،سخنی به گزاف و یاوه نیست و این دعوی آنگاه به حقیقت می‌پیوندد که اوراق تذکره‌های قدیم شاعران پارسی را تصفّحی کنیم و صفحات دواوین و آثار منظوم سرایندگان تازی را تورّقی (رضا نژاد،1367،ص76)
تحوّلات موجود در طبیعت و فصول،از جمله عواملی است که همواره توجه شاعران را به خود معطوف کرده است. با گذر دوره‌های مختلف، شاعران علاوه بر توصیف طبیعت،از عناصر مختلف موجود در آن برای بیان احساسات درونی خود استفاده کرده‌اند. طبیعت،از جمله عوامل مهم و موثر در اشعار صائب است. وی عناصر طبیعت را باتصورات و تخیلات خویش می‌آمیزد. وصف طبیعت است که صنایعی چون تشبیه،تشخیص،استعاره و ; را در شعر پدید می‌آورد
شکل گیری غزل
«غزل در ادبیّات عرب،قالب شعری مخصوصی نبود وشاعران مضامین عاشقانه را در طی قطعه وقصیده بیان می‌کردند.هر گاه تاریخچه غزل را از آغاز شعر فارسی مطاله کنیم می بینیم که تا آغاز قرن ششم عصر تغزّل یعنی قصیده است نه غزل.تا زمان سنایی قالب غزل خیلی کم است.در برخی از دیوان ها مثلاً ناصر خسرو و ازرقی هروی ولامعی گرگانی اصلاً غزل نیست ودر برخی مانند رودکی و عنصری ومنوچهری و ابوالفرج رونی بیش از دو سه غزل وجود ندارد وشاعران دیگر هم نسبت غزل به قصیده بسیار ناچیز است.وهیچ بعید نیست که آنها هم در اصل تغزّلات قصایدی بوده باشند که قسمت مدح آنها از بین رفته یا سروده نشده باشد»(شمیسا،1382،ص209)
با گذر زمان و کساد شدن بازار قصیده و مدح،آنچه که برای بیان احساسات و عواطف درونی شاعر مورد توجه قرار گرفت،قالب غزل است که در عصر های مختلف –با توجه به شرایط زمانی و اجتماعی-به عنوان قالبی برای بیان احساسات عشقی و عرفانی شاعران قرار گرفت.در مورد منشأ پدید آمدن غزل نیز باید گفت تحوّل قالب قصیده وباقی ماندن تغزّل آن بیشتر از هر نظریه ای مورد قبول واقع شده است
سیر غزل در شعر فارسی
شعر سبک خراسانی از سرآغاز ادب فارسی تا قرن پنجم و ششم ادامه داشته و بر سادگی لفظ و آسانی معنا مبتنی بوده است. شاعران این دوره در پی تکلّف و لفظ پردازی های بیجا نبودند و مضامین را به شکلی ساده همان گونه که در خیالشان گذر می کرد،بدون پیچیدگی بیان می کردند و برای ساختن مضامین نو خود را به سختی نمی‌انداختند
قبل از پرداختن به شعر دوره صفویه و سبک هندی به سیر غزل و بررسی اوضاع شعر از جنبه های لفظی و معنوی و قالب آن در دوره های پیشین می پردازیم
در شعر سبک خراسانی شادی و نشاط موج می زند و به نوعی این شعر روحیه شادی و خوشابشی را القا می‌کند . زیرا در شعر این دوره بیشتر از بزم ها و می خوارگی های اشرافی سخن به میان می آید. از لحاظ صنایع موجود در شعر باید گفت که در آغاز این دوره تشبیه، استعاره و کنایه در نظم و نثر جایی نداشته است، اما اندکی بعد در شعر شاعری مثل منوچهری دامغانی نمود پیدا می کند. با بررسی شعر این دوره می توان به این نتیجه رسید که قالب شعری مسلط در این دوره قصیده است. بر خلاف دوره های بعد غزل در این دوره خیلی کم است. اما رباعی و مثنوی رایج است
با یک بررسی دقیق می توان به این نتیجه رسید که از میان صنایع لفظی و معنوی وصف و تشبیه در سبک خراسانی بیشتر مورد استفاده شاعر بوده که آن هم به صورت توصیفات ساده و با بسامد کم استفاده شده است. و در تشبیه نیز سادگی و طبیعی بودن مورد نظر بوده و شاعر از امور محسوس و مشهود بیشتر از امور معقول و موهوم مایه گرفته است. از دیگر ویژگی های لفظی شعر این دوره این است که لغات و اصطلاحات عربی به ندرت دیده می شود. شاعران سبک خراسا نی به غزل علاقه ای نداشتند و قصاید مدحی و درباری در این دوره بیشتر رواج داشته است .شعرای این سبک در شعر خود کمتر از ترکیبات برای زینت کلام خود بهره برده ا ند و شاعران این دوره، از جمله شعر رودکی مبتنی بر سادگی معنی و روانی لفظ بوده است .مثال زیر بیانگر سادگی و روانی شعر و کمی صنایع لفظی و معنی در این دوره می باشد
بوی جوی مولیان آید همی
ریگ آموی و درشتی راه او
آب جیحون از نشاط روی دوست
ای بخارا شادباش و دیرزی
میرماه است و بخارا آسمان
یاد یار مهربان آید همی
زیر پایم پرنیان آید همی
خنگ ما را تا میان آید همی
میر زی تو شادمان آید همی
ماه سوی آسمان آید همی
(دیوان رودکی ،1374،ص23)
برخلاف سبک خراسانی که در آن لغات واصطلاحات عربی دیده نمی شود اصطلاحات عربی در شعر و ادب سبک عراقی بسیار افزایش پیدا کرد .و تحوّلی نیز در چگونگی استفاده از صنایع شعری رخ داده که منجرشده شاعر بیشتر به صنایع شعری لفظی روی آورد . رواج عرفان در این دوره از عواملی است که منجر به استفاده بیشتر از صنایع بدیعی ،چون تلمیح ،کنایه ،ایهام ،تمثیل و دیگر صنایعی شد که شاعر با آن عشق زمینی و آسمانی اش را به تصویر می کشد . سبک عراقی سرشار از صنایعی چون تشبیه ،استعاره کنایه و ایهام است .در این دوره واژه های کهنه و دشوار، متروک می شوند ،از مفاهیم قرآنی و احادیث و امثال عربی استفاده می شود و اوزان شعر در این دوره مطبوع است. شاعران از وزن های سنگین و خشن پرهیز می کنند. مضامین شعری این دوره بیانگر توجه به عشق، و بی اعتنایی به عقل و استدلال است و قالب غزل جایگزین قصیده می شود. مثال زیر بیانگر ویژگی شعر سبک عراقی می باشد
شب وصل است و طی شد نامه هَجر
دلا در عاشقی ثابت قدم باش
من از رندی نخواهم کرد توبه
برآی ای صبح روشندل خدا را
دلم رفت و ندیدم رویِ دلدار
وفا خواهی جفا کش باش حافظ
سلامٌ فیه ِ حتّی مَطلَعِ الفَجر
که در این ره نباشد کار بی اجر
و لو آذیتَنی بالهَجر* وَلحَجر*
که بس تاریک می بینم شب هَجر
فغان از این تطاول آه از این زَجر
فِانَّ الرَّبحَ* والخُسرانَ فی التَّجر*
(حافظ،1380، ص 221)
بادقّت دراشعار این سبک می بینیم که شعر این دوره –به خصوص شعر حافظ- نیز همچون شعر سبک هندی، ابیات منفردی است که در یک مجموعه کنار هم قرار گرفته است و به وسیله قافیه ها به هم مرتبط شده است
در مکتب وقوع نیز شعر اندک تحولی می یابد سیر شعر و غزل در این دوران به سمت سادگی و بی پیرایگی است. بدین صورت که « مضمون آن محدود به ماجراهای عاشقانه است. این است که سوز و سازی دارد و جوان پسند و عوام خوان است . شعر وقوع ، شعری است کاملاً درون گرا» (شمیسا، 1375، ص 279)
شعر این مکتب به دلیل برخاستن از افکار و اندیشه های زندگی عامیانه، شعری ساده و روان است . شعری که بدون هیچگونه پیچیدگی و خالی از صنایع لفظی و معنوی با ذهن خواننده ارتباط برقرار می کند. در این شعر استفاده از واژه ها و تعابیر عامیانه بسیار است. این سبک پس از سبک عراقی ظهور یافت که می توان گفت نوعی درد دل شاعر به زبان ساده است. یعنی آنچه در عالم واقعی بر سر شاعر یا عاشق رفته است به نحوی که اساس مکتب وقوع این است که بیان روابط عاشق و معشوق و حالات آن مبتنی بر واقعیّات باشد. چنین است که در شعر سبک وقوع، کشش و جاذبه شعری، جذابیّت و ارتباط با مخاطب میسر می گردد. در این سبک شاعر بدون پیچیدگی و اغراق و استفاده از ترفندهای زبانی به این مقصود نائل می شود
در شعر واسوخت که دنباله شعر مکتب وقوع است، برخلاف آنچه که در آداب سرودن غزل معمول است، عاشق از معشوق روی گردان می شود و دیگر ناز او را نمی خرد و حتی به سراغ معشوق دیگری می رود.در این شعر، شاعر به خاطر شکستی که در عشق و عدم کامیابی به او دست داده ،به بی نیازی از معشوق روی می آورد و به جای ستایش ، او را سرزنش می کند و در مقابل، او نیز بی وفایی می کند. این نوع شعر نیز مانند شعر مکتب وقوع بی پیرایه و عاری از صنایع لفظی و معنوی است و شاعر بدون پیچیدگی مضمون را بیان می کند. در مورد شاعران این عصر باید گفت وحشی بافقی خود از شاعران نامی و متبحر در این سبک است
از برای خاطر اغیار خوارم می کنی
روزگاری آنچه با من کرد استغنای تو
گر نمی آیم به سوی بزمت از شرمندگیست
گر بدانی حال من گریان شوی بی اختیار
گفته ای تدبیر کارت می کنی وحشی منال
من چه کردم کاین چنین بی اعتبارم می کنی
گر بگویم گریه ها بر روزگارم می کنی
زانکه هر دم پیش جمعی شرمسارم می کنی
ای که منع گریه بی اختیارم می کنی
رفت کار از دست کی تدبیر کارم می کنی
(دیوان وحشی بافقی، 1374،ص117)
غزل در عهد صفویه و زمانی که از این دو شیوه، یعنی وقوع و واسوخت گذر کرد، به مرحله ای رسید که شاعران متوجّه شدند که شعر نیاز به تغییر دارد و با توجه به این که شعر عصر تیموری کم کم به سمت صنایع لفظی و به خصوص صنایع معنوی متمایل شده بود، شاعر برای ایجاد یک تغییر اساسی و ایجاد یک شعر متفاوت شروع به پر رنگ کردن این صنایع می کند و شعر خوب را شعری می داند که پیچیده تر و غریب تر باشد. این طرز فکر کم کم شاعران را به سمت شعرهای بی الهام کشاند، و به گونه ای که باید گفت شعر این دوره تنها نتیجه تلاش هنری شاعر، برای نمایش مهارت شاعری خویش است. قالب شعر در این دوره هر چند غزل است، اما یک غزل بدون قانون که تعداد ابیات آن از حد معمول تجاوز می کند، قافیه ها مدام تکرار می شود و البته شاعر این قالب را بهترین مجموعه برای جمع آوری ابیات از هم گسسته و شعر افقی خود می داند؛ البتّه در میان غزل ها ، نمونه هایی از غزل های یکپارچه نیز به چشم می خورد، اما چنین مواردی به ندرت یافت می شود. در غزل این دوره از همه صنایع، بیشتر تمثیل مورد توجه شاعر است. از آنجایی که شاعران این دوره بیشتر برخاسته از طبقه عامه مردم هستند، بررسی فرهنگ و اصطلاحات عامیانه و مثل های رایج ، از شعر این دوره به خوبی امکان پذیر است و در واقع شعر این زمان مجموعه فرهنگ عوام است. تلمیح و غلو در این سبک فراوان است اما آنچه که بارز و مبرهن است، استفاده از تلمیحات و تکراری بودن آنهاست و این که شاعر فقط تصاویر موجود در شعر گذشتگان را از این تلمیحات به نوعی گرفته و با مهارت شاعری خود دوباره برای خواننده اش تکرار می کند. شاعر تک بیتی ساز این سبک، شاعری بی الهام است که البته نمی توان مهارتش را در شعر سرایی نادیده گرفت. از مزیّت هایی که تک بیتی بودن این سبک شعری داراست، جنبه ارسال المثلی بیت هاست که این امر موجب می گردد که ابیات دهان به دهان بگردد و از مضرّات آن مجهول ماندن اسم شاعر است طوری که باید گفت معروف بودن بیت و در پردهّ ابهام بودن خود شاعر، از ویژگی های سبک هندی است. پایه و اساس این سبک را باید تشبیه دانست زیرا که از ایجاد روابط همانندی است که تمثیل ها، استعارات و تلمیحات فراوانی در این سبک پدید می آید. شاعران سبک هندی عموماً شاعرانی ناشناخته اند زیرا این شاعران از جمله کسانی مثل صائب در پی آن بودند که به سبکی متفاوت از سبک عراقی و یا خراسانی شعر سرایی کنند و البتّه این علاقه به متفاوت بودن شعر، این گونه شعرا را به سمت غریب گویی کشاند، و به این دلیل مضامین پیچیده صائب، به خاطر تفاوت فاحشی که با سبک های پیشین داشت چندان مورد استقبال قرار نگرفت و هر چند وی همواره داد سخن می دهد و خود را شاعری سخنور و دارای طرزی تازه می داند اما این مسأله در زمان حیات وی مورد توجه واقع نمی شود
از دل سخت نداده است زمین قارون را
خاکمالی که در این دور هنر داد مرا
(ج1،غ525،ب9)
در سبک هندی شاعر به همه چیز شخصیت و حیات می بخشد، حتی شاعر برای صفات انسانی نیز تشخّص قائل است. همه چیز به نوعی در ذهن این شاعر سیّال است. تجسّم شاعر سبک هندی بی نظیر است و وی همواره تصاویری از دنیای اطراف ارائه می دهد که همچون یک تابلوی نقاشی واضح و گیراست؛ البته با ذکر این نکته که نائل شدن به هدف شاعر در این تابلو نیاز به اندکی تأمل دارد. این شاعر همواره در حال آفرینش است. او حتی از مضامین کهن نیز برای ساختن تصاویر نو بهره می گیرد.شاعر سبک هندی هر چند به صنایع لفظی نیز التفات دارد اما این معنا و مضمون است که همچون خونی در بیت ها جاری است و آن را حرکت و حیات می بخشد. شاعران سبک هندی شاعرانی مردمی و اجتماعی اند. با مشاهده اصطلاحات و ضرب المثل های عامیانه می توان به راحتی به این نکته دست یافت که تعامل این شاعر با مردم همیشگی بوده و همیشه مسائل را تجزیه و تحلیل کرده است
شاعر سبک هندی برای رسیدن به هدف خود که نو بودن و متفاوت بودن است، به خود مشقت فراوانی می دهد. با یک مضمون ابیات فراوان می سراید با یک پیش مصرع به موضوعات مختلف می پردازد و از ردیف های سخت استفاده می کند. قالب رایج شعر را که غزل بوده در هم می ریزد، ابیات را می کاهد و می افزاید تا متفاوت و یکه تاز در فن شعر سرایی باشد
شاعر سبک هندی یک شاعر مضمون آفرین است که برای این آفرینش از عواملی چون غلو، تجسّم، حسن تعلیل، تمثیل و دیگر صنایع ادبی بهره می گیرد تا مضمون خود را هر چه نو تر عرضه کند. غزل زیر نمونه بارز از غزل سبک هندی است که ویژگی هایی چون استفاده از تلمیحات تکراری، تناسب و ایهام تناسب، تشبیه ، تکرار، انواع جناس، و دیگر صنایع در آن به چشم می خورد
داغ رسوایی خدا دادست منصور مرا
در تلاش خاکساری دارم آتش زیر پا
حدّ شرعی، مست بیحد را نمی آرد به هوش
در نمکدان از نمکزاری چه گنجد، ظاهرست
پرتو منّت کند دلهای روشن را سیاه
تاک نتواند به چندین دست در زنجیر داشت
باغبان سنگدل را دیدن من می گزد
کوشش ظاهر حجاب کعبهه مقصود بود
برنیاورد از گدا چشمی طمع را ملک چین
نور من چون برق صائب پرده سوز افتاده است
هـست تمغای* تجلّی لاله طـور مـرا
گر سلیمان جا به دست خود دهد مور مرا
نیست پروایی زچوب دار منصور مرا
بر نتابد تنگنای آسمان شور مرا
می کشد دست حمایت شمع مغرور مرا
باده شوخ من و صهبای* پر زور مرا
گرچه رزق از نکهت گلهاست زنبور مرا
رفتن دل ساخت کوته منزل دور مرا
کاسه در یوزه* از چینی است فغفور* مرا
ابر چون پنهان تواند ساختن نور مرا
( دیوان صائب، ج1، غ 152)
می بینیم که صائب چگونه در یک غزل ده بیتی به صورتی کاملاً شگفت انگیز از صنایع بدیعی، بهره برده است.گویا شاعر سبک هندی، خود را موظف در به کارگیری از این گونه صنایع می داند و نمی تواند کلامش را بی‌پیرایه و عاری از پیچیدگی به شنونده یا خواننده منتقل کند. ذهن او جویای بیگانگی و غرابت در شعر است، اما گاهی درگیر تکرار نیز می شود که این تلمیحات نمونه ای بارز از این امر می باشد
درآمدی برآرایه هاو مضامین مختلف در شعر صائب
صائب همچون دیگر شعرای سبک هندی، برخاسته از میان مردم است . همین با مردم بودن، مضامین متنوع و فراوانی را در دیوان او جا داده است. وی شاعری است که دو دنیای مختلف را تجربه کرده ؛ یکی زندگی در دربار و دنیای تعامل با امرا و وزرا و دیگری زندگی با عامه مردم و تعامل با ساده ترین قشر جامعه. وی را با ید از جمله شاعرانی دانست که همّت خود را به سرودن شعر و دشوار گویی معطوف کرده بود. با توجه به این که در زمان وی شعر مورد قبول، شعری دشوار و دیریاب بود، او نیز همچون دیگر شعرا به تقویت عنصر غرابت و استفاده از صنایع فراوان برای ساختن شعر سبک خود پرداخت
«لذّت وشادی های شاعر و بدبینی های برخاسته ازدست نیافتن به آرزوها و رنج حاصل از اندیشهبودن ودست نیافتن به آزادی ودنیای آرمانی و مطلوب ،از جمله موضوعات شعر غنایی است وبه تعبیری دیگر می توان آنها را به احساسات مربوط به فرد ،خانواده،انسانیّت ،وطن طبیعت ،خدا ودین محدود کرد
در شعر فارسی وسیع ترین افق معنوی وعاطفی،افقِ شعر های غنایی است.مطالعه در تطور انواع غنایی در ادب فارسی ،گسترده ترین زمینه بحث است.موضوعاتی که در ادب فارسی حوزهشعر غنایی را تشکیل می دهد تقریباًتمام موضوعات رایج به جز حماسه وشعر تعلیمی،و در یک نگاه اجمالی شعرهای عاشقانه،عرفانی،مذهبی،هجو،
مدح،و وصف طبیعت همگی مصادیقی از شعر غنایی به شمار می روند.نکته قابل ملاحظه اینست که در ادبیات فارسی مفاهیم مزبور اغلب با یکدیگر به هم آمیخته اند ودر بیشتر قالب های شعری مجموعه ای از این مفاهیم وجود دارند.غزل فارسی که یکی از سرشارترین حوزه های شعراست،مثل اعلایی است که در آن می توان همه انواع شعر غنایی را به خوبی ملاحظه کرد»(رزمجو،1370،ص67)
دیوان صائب مجموعه ای از مضامین غریب است که برای بیان آنها به استفاده از صنایع خاصی متوسّل شده و زیربنای دیوان خود را با صنایعی چون تمثیل، تشبیه، استعاره، کنایه، تلمیح، تشبیه، و دیگر صنایع پایه ریزی کرده است؛ البته در دیوان وی مضامین تکراری نیز فراوان دیده می شود، اما سعی او بر آن بوده تا با شیوه خاص خود دوباره آن ها را بازسازی و در قالبی نو بیان کند. با مطالعه اشعار صائب و نظر به چگونگی شعرش در می یابیم که او نیز معتقد بوده که نباید شعر آنقدر درگیر صنایع لفظی و معنوی گردد که ارزش واقعی خود را از دست بدهد، بلکه هم لفظ و هم معنا باید در کنار هم و به بهترین شکل ممکن اندیشهشاعر را منتقل کنند، اما با توجه به اوضاع زمان او به صورتی کاملاً ناخواسته، مضامین نو در شعر این شاعر پیچیدگی ایجاد کرده و با آن که او شاعری متکلف در شعر سرایی نبوده اما همواره پیچیدگی و غرابتی در شعرش دیده می شود
«از خواص سبک صائب مضمون سازی و باریک اندیشی و نازک کاری است که آن هم درواقع از مشخصات سبک هندی است؛دیگر به کار بردن صنایع و محسنات شعری نظیر ارسال المثل و استعمال مجاز و مراعات النظیر و آوردن امثال سایر در ضمن شعر است»(رضا زاده شفق،1369،ص348)
صائب برای مضامین غریب، از صنایع خاصی استفاده کرده که یکی از آنها تمثیل است. او با بهره گیری از تمثیل ، معانی غیر محسوس را برای خواننده محسوس و درک مضامین را آسان می کند که در بسیاری موارد، می تواند برای فهم شعرش راهگشا باشد. پایه تمام تمثیل های او، تشبیه است. در واقع چون او می خواهد مضمونی ذهنی را عینی سازد از این صنعت برای بیان همانندی دو موضوع استفاده می کند تا مطلب به راحتی در ذهن خواننده روشن شده ،و وجه شبه را به آسانی دریابد. شعرای بزرگ و نامدار ادب فارسی هر کدام برای خود صنعتی دارند که با آن بهتر می توانند مضامین ذهنی خود را منتقل کنند. برای مثال حافظ از صنعت ایهام و دو پهلویی بودن شعر استفاده کرده یا مولوی از داستان های تمثیلی برای روشن کردن مضامین خود بهره برده است .دیگر شعرا نیز هر کدام شیوه خاص خود را دارند. در این میان باید گفت شیوه خاص صائب نیز استفاده از تمثیل است. وی با تمثیلهای خود از حقایق عقلی و ناشناخته ای که به راحتی آشکار نمی شود پرده بر می دارد و کار را برای مردم عامی آسان می کند. و باید گفت یکی از دلایلی که شعرش در بین عامه رواج داشته همان تمثیل های اوست نه مفاهیم عقلی و پیچیده . حرکت و روانی صائب میان دو دنیای مختلف او را با افکار متناقضی روبرو کرده که این تناقضات را در اشعار وی مشاهده می کنیم
مجوی در سفر بیخودی مقام از من
که در محیط، کمر باز می کند سیلاب
(ج1،غ907،ب3)
قرار نیست به یک جای بیقراران را
که در محیط، سفر ساز می کند سیلاب
(ج1،غ907،ب8)
صائب علاوه بر صنعت تمثیل به صنایع دیگری نیز التفات دارد، یکی از این صنایع استعاره است که از آن به صورتهای مختلفی چون استعاره مصرحه، استعاره مکنیه، اضافه استعاری و; استفاده کرده است
نیست با گفتار لب، کیفیت گفتار چشم
خوشترست از لعل گویا، چشم گویایی مرا
(ج1،غ187،ب3)
زان روز که سرو او در باغ خرامان شد
خمیازه آغوش است گلشن ز خیابانها
(ج 1، غ858 ، ب 6)
از جمله صنایع دیگری که صائب از آن استفاده کرده ، غلو است. وی گاهی برای برانگیختن مخاطب خود مطلبی را چنان کوچک می کند که شخص را در حیرت فرو می برد و گاهی نیز از کاه چنان کوهی می سازد که این عمل او خود عاملی برای پایداری مطلب در ذهن خواننده می گردد. وی سعی داشته دیدی متفاوت نسبت به عالم بیرون ارائه دهد. تلاش وی براین بوده تا تحولی در نگرش قبلی شعر ایجاد کند و پیام آور طرز نو باشد. البته از دیگر عواملی که شاید غلو را جزء شعر صائب کرده می تواند مداحی های وی نیز می باشد. زیرا وی یک شاعر درباری بوده که می بایست برای تأثیرگذاری کلام خود و ایجاد حس فخر و مباهات در امرا از این صنعت بهره ببرد تا شعرش مورد پسند طبع شاهان مغرور و دیرپسند واقع شود
عقده های مشکل خود را اگر خرمن کنم
تنگ گردد راه جولان گردش افلاک را
(ج1،غ106،ب12)
من ملایم کردم از آه آسمانِ سخت را
نرم از آتش می توان کردن کمان سخت را
(ج1،غ18، ب1)
تلمیح دیگر عنصر سازندهاشعار این شاعر با تجربه است. مطالعه تلمیحات شعر وی ، این مطلب را روشن می‌سازد که وی از تلمیحات شعرای پیشین تأثیر پذیرفته است .صائب همچون حافظ از خضر و اسکندر و یوسف گمگشته سخن می گوید؛ از آب حیات سخن به میان می آورد و یادی از بیت الاحزان یعقوب می کند. شعر وی از این جنبه نوآوری ندارد و چیزی جز تکرار تلمیحات گذشتگان نیست . اما از آنجایی که ذهن او لبریز از نظریه های متفاوت و نامحسوس است، برای محسوس کردن آن چاره ای نمی بیند جز این که از عوامل مختلف بهره ببرد که یکی از آنها تلمیح است به خصوص تلمیحاتی که عوام با آن آشنا هستند و تا آن قرن با روح وذهن مردم عجین شده‌اند
چون سکندر تشنه از ظلمات می آمد برون
خضر اگر می دید تیغ و دست و بازوی ترا
(ج1،غ31، ب7)
کنایه یکی دیگر از صنایع پرکاربرد در دیوان صائب است ،از آنجایی که صائب به زبان مردم کوچه و بازار شعر گفته، از زبان محاوره ای مردم عامه و از تعبیرات و اصطلاحات مردم کوچه و بازار و قهوه خانه ها نیز در شعرش بهره می جسته که این مسأله خود عاملی است که منجر به استفاده از کنایه در شعر وی شده است .از طرفی چون صائب به غریب گویی نیز علاقه ویژه ای داشته ،استفاده از کنایه برای ایجاد پوشیدگی در کلام ،یکی دیگر از راههایی بوده که شعرش را به مضامین غریب هر چه نزدیکتر کند . بسامد این صنعت در ادیوان وی بالاست و نسبت به دوره های قبل افزایش فراوان یافته است
آستین افشانی بیجای این تردامنان
کرد محتاج شراری شعله روی ترا
(ج 1،غ 31،ب 13 )
از سر خوان تهی سرپوش یک جانب کند
هر سبک مغزی که بر سرکج نهد دستار را
(ج 1،غ53،ب8)
از فروغ گوهر خود ،زود صائب راز عشق
می گذارد نعل در آتش لب اظهار را
(ج1،غ55،ب9)
صورت های خیالی در دیوان صائب پویا است به نحوی که باید شعرش او را شعری جاری و زنده بدانیم .از عواملی که موجب ایجاد این روانی در شعر وی شده، استفاده از صنعت تشخیص است . صائب در استفاده از صنعت تشخیص به نوعی نو آوری کرده است ،زیرا وی حتی معانی انتزاعی را نیز جان می بخشد و این نمونه تشخیص در شعر دیگر شعرا کمتر به چشم می خورد . شعرا معمولاً به اشیاء بی جان ،جان می بخشند اما در شعر صائب حتی اعمال و حرکات واحساسات نیز جان دارند و این نوع ابداع را باید مختص به این شاعر فرهیخته دانست
ترک خونریزی نکرد آن غمزه در ایّام خط
کی شود پیچیده از جوهر ،زبان شمشیر را
(ج1،غ69،ب5)
حسن را پروای عاجز نالی عشّاق نیست
دل نمی سوزد به فریاد نیستان برق را
(ج1،غ94،ب10)
آنچه در ابیات صائب مشهود است، تناسبی است که همواره بین اجزای یک مصرع و گاهی اجزای بیت دیده میشود ،اجزا شعر صائب همواره با هم در ارتباطند و در مواقعی که تناسبی بین آنها نباشد ،صائب با مهارت شعری خود بین اجزا پیوند ایجاد می کند .در شعر صائب مصرع ها بیشترین استقلال معنایی را دارند و حتی گاهی به سادگی می توان جای مصرع اول و دوم را بدون ایجاد خللی در مضمون شعرتغییر داد و این امر مرهون تناسب و پیوند عمیقی است که بین اجزای مصرع ها دیده می شود .در بیت زیر می توان به راحتی جای دو مصرع را تغییر داد
خلق خوش چون صلح می سازد گوارا جنگ را
می نماید چرب نرمی مومیایی سنگ را
(ج1،غ107،ب1)
ابیات زیر نمونه ای برای صنعت تناسب در دیوان صائب است
نیست غیر از بستن چشم و لب و گوش و دهان
رخنه ای گر هست این زندان پر تشویش را
(ج1،غ81،ب2)
سهل مشمر همّت پیران با تدبیر را
کز کمال بال و پر پرواز باشد تیر را
(ج1،غ64،ب1)
گوهری را زمیان برد صدف کز هوسش
دهن بحر نیاسود ز خمیازه موج
(ج2،غ2272؛ب5)
حس آمیزی از دیگر ویژگی های شعر وی است با توجه به این که شاعر سبک هندی یک شاعر پر احساس و نازک اندیش است، باید گفت حس آمیزی از ویژگی های مهم شعر این سبک است زیرا این احساس شاعر است که شعر پر سوز و گداز و عاشقانه را پایه گذاری می کند، البتّه استفاده از حس آمیزی در شعر شاعران سبک هندی در دوره های مختلف متفاوت است، حس آمیزی در شعر بیدل است که به اوج خود می رسد و صائب آن را به گونهای متعادل در شعر رنگین خود جای می دهد
سازگاری نیست با مرهم ز بی دردی مرا
می کنم پنهان ز چشمِ شور،داغ خویش را
( ج1،غ84،ب3)
قطع امیّد از حیات تلخ بر من مشکل است
وای بر آن کس که گردد از شکر زاری جدا
( ج1، غ11، ب9)
صائب علاوه بر اینها ، صنایع بدیعی دیگری چون ایهام، مجاز، پارادوکس ، سجع و … را با بسامدهای مختلف در شعر خود به کار برده ، که در فصل های بعدی به اهمّ آنان پرداخته خواهد شد
مضمون در دیوان صائب